Joker'i yüksek bütçeli sinemalarda izlesek de bırakın geçmişini, daha evvel gerçek ismini bile öğrenememiştik. Buna karşın Joker, öteki tüm berbatlardan farklı olduğunu hissettirmişti. Pek çok insan, makus karakterlerin de yeterli anlatılabildiğini Joker sayesinde öğrendi.
Tek başına sahneye çıktığı son sinema ise adeta gövde şovuydu. Bir sinema olarak Joker, sinemanın yapabileceği en uygun şeyi yaptı. İzleyeni içine çekip kendi dünyasında yaşattı. Dışlanmış bir karakter ile yakınlaşmanıza, onun çığrından çıkan isyanına takviye vermenize neden oldu.
Joker, birebir vakitte bir sinemanın yapabileceği en makûs şeyi de yaptı. İzleyen birçok insan, sinemanın tesirinde kalmaya değil, kurtulmaya çalıştı. Lakin kurtulamadı. Ahlaki açıdan yanlış olmasına karşın Joker, birçok insanın yoldan çıkmış bir seri katil ile bağ kurmasına neden oldu. Bu durum, sineması izleyen herkesin düştüğü bir tuzak olarak tarihe geçti.
Yazının bundan sonraki basamakları sineması izlemeyenlerin moralini bozabilir. İzleyenlerin de birtakım ayrıntılardan rahatsız olma ihtimali var, bu nedenle yazıya +18 yaş hududu uyarısını ekledik. Ancak ne izlediğinizi, neden tesirinde kaldığınızı, neden Joker’e hak verdiğinizi merak ediyorsanız, aradığınız cevaplar burada.
Bilim tarihinin en acımasız deneylerinden birisine yakından bakacak, televizyonlarda neden sıradışı insanların uzunluk gösterdiğini anlayacağız. Joker’i bir sefer daha tanımak istiyorsanız okumaya devam edin. Hazırsanız, asıl artık başlıyoruz.
Joker aslında nerede “yaşıyordu”?
Filmin açılış sahnesinde, insanlığa dair çabucak hemen her şeyini kaybetmiş bir kentte olduğumuzu anladık. Gündüzleri, “yağmur yağdı yağacak” durumunda kasvetli bir hava, geceleri karanlığa teslim olmuş sokaklar… Gotham, açık havadaki bir akıl hastanesiydi. Sokakları çöp dolmuş ve fareler her yeri sarmış, salgın hastalıklar ortaya çıkmıştı.
Büyük bir bataklıktan bir kap çamur aldığınızı düşünün. Dünya o bataklığın kendisi, Gotham aldığınız o bir kap çamur üzereydi. Yani büyük ve gerçek dünyanın küçük bir haliydi Gotham… Zenginler, bu hayali kenti yönetmek için insanları ikna etmeye çalışıyorlardı. Bunu yaparken kentin ve o insanların gerçek problemlerine pek de kulak astıkları söylenemezdi.
Arthur, aslında dünyanın bütün sıkıntılarının sıkıştırıldığı bir kentte, bir kap bataklıkta varlığını sürdürüyordu. Sinema, aslında pek de gerçek dışı olmayan bir dünyaya sahipdi. Joker ise kendisine nazaran bu dünyanın en kıymetsiz kesimiydi. Bataklıkta bile kıymetsiz birisi olarak görünmek, aslında ondan birden fazla şeyi koparmıştı. Bir tren vagonunda güldüğünde, onu bütün kent yanlış anladı…
Biz gülerken herkes ağlıyorsa yanlış şeylere gülüyoruz demektir:
Joker’i bir kenarı bırakın. En başa ve gerçek dünyaya dönelim. Yıl 1971, Stanford Üniversitesi bilim insanlarından psikolog Dr. Harry Harlow, zalimce bir deney gerçekleştirdi. Bu deneyde bir küme yavru maymunu kullanan Harlow, yavruların annesiz bir ortamda nasıl büyüyeceklerini merak etti.
Deneyin sonuçları akılalmazdı. Anne yoksa şevkat ve sevgi de yoktu. Yavru maymunlar saldırganlaştılar. Harlow, maymunlar büyüdüğünde onları çiftleştirdi. Deneyde anne şefkatinden mahrum kalan maymunlar, kendi yavrularını öldürecek kadar yoldan çıktılar. Kimi yavrular, anneleri onlara bakmadığı için öldüler.
Joker’in çocukluğuna geri dönelim. Gerçek annesinden bir biçimde kopmuştu. Penny Fleck isminde, cani birisi onu evlat edinmişti. Sinemada bu durum çok tesirli bir kurgu ile anlatıldı. Üvey “annesi” Arthur’a daima azap yapmış, onun acı çekerken gülmesini istemişti. Penny, sapkın fikirlerle hareket etmiş, Arthur’un acı çekince keyifli olduğunu düşünmüştü.
Joker, işte bu yüzden sinema boyunca acı bir biçimde gülüyor, ağlamayı bilmiyordu. Halbuki bir komedyen olabilecek kadar akıllıydı. Hakikaten sıradan insanların acılarına gülen bir adam, tekrar sıradan insanları nitekim güldüremezdi. O denli de oldu. Joker’in gülüşü ve akabinde yaptıkları, sıradan insanların kaosuna sembol oldu.
Mutlak sapkınlık, zıvanadan çıkmış bir toplumun öyküsüne dönüşürken, öteki gerçeklerle de yüzleştik. Beşerler, aslında yalnızca komik olana gülmüyorlardı. Hatta Arthur, birinci stand-up gösterisinde komiklik yapmamış, tuhaf tuhaf gülmüş, garip hareketleriyle insanlara komik gelmişti. Aslında bu bir yerlerden tanıdık geliyordu lakin nereden?
Televizyonlardaki yetenek yarışları ve Joker’in ortak noktası:
Biraz geçmişe gidelim. Televizyonun olmadığı 1800’lü yıllara… Beşerler o yıllarda gazetelerde ilanlarını gördükleri sirklere ve panayırlara masraflardı. Hayvanların ya da sihirbazların sıradışı şovları, o devirde herkese enteresan gelirdi. 1810’da doğan ve 21 yaşında kendi gazetesini kuran P. Taylor Barnum isminde bir adam, sistemde bir açık keşfetti.
Barnum, gazeteye verdiği abartılı ilanlar sayesinde ziyaretçi akınına uğrayacak bir sirk kurmak istedi. Mesela bir köleyi “George Washingon’un 160 yaşındaki büyükannesi” olarak, 50 cent karşılığında insanlara gösterdi. Bir maymun gövdesini, büyük bir balığın gövdesine dikerek, tüm ABD’de onu deniz kızı olarak tanıttığı bir turne bile düzenledi.
P. T. Barnum, herkes tarafından dışlanan tuhaf görünümlü ve engelli insanları yanına aldı. Onların bu durumundan faydalandı. Gazetelerde düzmece, kurgulanmış ilanlar verdi, toplumun tuhaf olan şeylere gösterdiği ilgiye oynadı. Böylelikle günümüzdeki birtakım TV programlarının da temelini attı.
Bugün televizyonda birbirinden absürt karakterlere sahip beşerler izliyoruz. Evlilik programlarında, canlı yayınlanan yetenek müsabakalarında tıpkı P. T. Barnum’un yaptığı üzere, çok sayıda garip karaktere rastlıyoruz. Bunların birçoklarının kurgu olduğunu, o insanların aslında izlediğimiz üzere olmadığını bilerek onları izliyoruz üstelik…
P. T. Barnum, 200 yıl evvel yaptığı şeyler nedeniyle “Sahtekarlar Prensi” olarak anılıyordu. Onun geleneğini çağdaş halde devam ettiren TV programlarına ve kanallarına ne demeli? Joker, sinema olarak üzerine düşeni hayli radikal bir biçimde yaptı. Olağanda önemsenmeyen, ezilen tuhaf bir insan, yoldan çıkarak canlı yayında bir cinayet işledi.
Arthur, her vakit hayalini kurduğu TV programında önemli bir konuşma yaptı. Hor görülen, önemsenmeyen, ezilip geçilen sıradan insanların söz etmek istediklerini bir çırpıda söyleyiverdi. Kabahatini itiraf ederek, toplumsal yozlaşmanın sembolü olmaktan mutlu olduğunu muhakkak etti.
Ünlü şovmen ve komedyen olan Murray Franklin, Joker için daima uzaktan sevdiği bir baba üzereydi. Joker, aslında yalnızca kendisine kötülük eden annesini değil, hayalindeki babasını da öldürdü. Üvey annesi aslında cani bir sapkındı, hayali babası ise yozlaşmış, insanların zayıflıklarını kullanan medyanın ta kendisiydi. İkisini de öldürdü.
Kahramanlar ve berbatlar neden ve nasıl ortaya çıkarlar?
Bu vakte Marvel sinemalarından alışık olduğumuz bir durum var. Kahramanların, yalnızca insan üstü yeteneklere sahip olunca başarılı olduklarını gördük. Halbuki Joker sinemasında durum bu türlü değildi. Yozlaşmış ve çıldırmış Gotham halkının kahramanı diğer insanlara nazaran güçlü değildi, güçsüzdü ve zayıftı.
Gotham halkına nazaran kahraman olan Joker, biz izleyicilere nazaran bir kahraman değildi. Katildi, insanları öldürmüştü. Tekrar de sinema, onu bir kahraman olarak görme tercihini bize bıraktı. Yani sinema bize Arthur ve Joker’in gözünden bir kıssa anlatarak, her izleyiciyi Gothamlı haline getirdi. Anladık ki kahramanlar da berbatlar de birebir sebeple ortaya çıkıyordu: Kaos.
Gathom’daki kaos, öteki üstün kahraman sinemalarındaki üzere öteki galaksi ya da gezegenlerde değildi. Gotham, İstanbul’du, New York’tu, Berlin’di… Kaosu da tıpkı gerçek dünyadaki üzereydi. Siyasetçiler palavra söylüyor ve boş vaatlerde bulunuyorlardı. Belediye idaresi uygun hizmet vereceğini söylüyor, fakat psikolojik destek merkezlerini bile kapatıyordu.
Belediyenin takviyesiyle gittiği psikoloğuna toplumdan, meselelerinden ve insanlardan bahsediyordu. Gerçek dünyada, bizi sahiden güldüren komedyenler de böyledir. Toplumu, insanı başa takar, acı gerçeklerden espri üretirler. Joker de öyleydi. Bu yüzden toplumun kendi maskesini takmasını hiç garipsemedi.
Arthur, şahsî ömrünün zorluklarından beslendi, fakat içindeki berbatlığı ortaya çıkaran bozuk sistemin ta kendisi oldu. İlaçlarını alamadığı için tedavi olamadı. Tıpkı kentte onun üzere olan, farklı meşakkatlerle boğuşan yüz binlerce insan vardı. Tahminen de o gün o metroda cinayet işlemeseydi oburu onun yerine işleyecekti.
Bir akıl hastasına silah vermek ise talihin oyunu oldu. Joker, bir müddet sonra silahını insanları hor gören herkese doğrultmaya başladı. Sonra zıvanadan çıkıp seri katil oldu.
Yaptıkları için toplumdan takviye gören kim olursa olsun, gerçek dünya da bu durum böyledir. Yaptığı yanlışlara takviye bulanlar, tıpkı yanlışları yapmaya devam ederler. İplik bir defa çoraptan çıkarsa, bütün çorap sökülür. Sonra o ipi eline alan meczuplar, kendi istedikleri dünyaya istedikleri çorabı örerler.
Kötünün ortaya çıkmasına neden olan kötülük: Wayne ailesi…
Saf ve tuhaf bir insan olan Arthur’u bir seri katile, sapkınlığın sembolüne dönüştüren her şeyi irdeledik. Bugünün dünyasında, Wayne ailesi üzere binlerce aile var. Bu insanların dünyadaki maddi gücün %99’unu elinde bulundurdukları bilinyor. Bu gücün yarısını bile insanların kalan %99’u için kullanmıyorlar
Tıpkı Gotham üzere dünyanın bir köşesinde açlık ve sefalet varken, başka köşesinde zenginlik ve refah yükseliyor. Bir yerde salgın hastalıklar baş gösterirken öbür tarafta kimi zenginler, daha uzun yaşamak için 12 sefer kalp ameliyatı olabiliyor. Kutuplaşma, gerçek dünyada da Joker üzere insanların ortaya çıkmasına neden oluyor.
Wayne ailesinin babası Thomas Wayne, temsil ettiği kesitin sesini çok düzgün duyuruyor. Her gün ve her köşe başında bir insanın öldüğü koca kentte, yalnızca kendi çalışanı olduğu için 3 insanın vefatı üzerinden siyaset yapıyor. Tüm “hayatı boyunca 1 dakika bile keyifli olamayan” insanları, yani hayattayken ölenleri görmezden geliyor…
Filmin yakaladığı bu gerçekçi noktalar, Wayne ailesine bakış açımızı değiştiriyor. Onları bir düşman, tüm kötülüklerin ve kaosun ortaya çıkış nedenleri olarak görüyoruz. Tam bu sırada, Joker’e dönüşmek üzere olan Arthur’un yolu, yüzüne bakıp “kardeşim” demek istediği birisiyle kesişiyor.
Batman ile müsabaka: Her şeyin başlangıcı:
“Batman olmadan Joker sineması olmaz” diye düşünen birçok insan yanıldı. Sinema boyunca Batman’i görme gereksinimi bile hissetmedik. Sineması yazan ve yöneten Todd Phillips bunu da düşünmüştü. Arthur ve Bruce için akıllara sakinlik veren bir sahne yazdı. Kendisini Thomas Wayne’nin oğlu olarak gören Arthur, “üvey kardeşini” ziyarete gitti.
Elbette bu çılgıncaydı. Biz Joker’in Batman’e gidişine değil; Arthur'un hayalindeki çocukluğu yaşayan biriyle karşılaşmasına şahit olduk. Bir öteki taraftan “Hepimiz kardeşiz” ideolojisine tenkit yapıldı, ezilen bölümün özendiği refaha sahip beşere karşı çaresiz isyanını izledik.
Küçük Bruce, eksiksiz bir hayata sahip ve bu yüzden duygusuz bir çocuk üzereydi. Arthur ise her şeyin eksik olduğu hayatıyla çok duygusal bir karakterdi. Empati kurmamız gereken taraf açıkça muhakkak edilmişti. Hayatı eksiksiz olan bir insan, bu filmde Arthur ile ortasında bağ kuramazdı. Unutmayın ki dünya üzerindeki insanların %99’unun hayatında daima bir şeyler eksikti.
İki kutup bir ortaya gelince birbirini çekerdi. O denli de oldu. Bruce Wayne, geleceğindeki düşmanını bu halde tanıdı. Asla unutmayacağı yüzünü gördü. Tahminen de bu müsabaka yüzünden, ileride onu asla alt edemeyecekti. Hakikaten sinemada Bruce Wayne olmasa bile eksikliği hissedilmeyecekti.
Küçük Bruce ikinci kere karşımıza çıktığında, her Batman sinemasındaki o klasik sahne gerçekleşti. Kaos gecesinde ailesini kaybetti. Tekrar o duygusuz duruşuyla, dev sıçanların olduğu bir sokakta geleceği çizildi. Birebir anda, Arthur’un Joker’e dönüşümü tamamlandı. Kaos, iki farklı kutbun en uç noktalarını keskinleştirmişti.
Joker, ayağa kalkıp gülmeye ve dans etmeye başladığı sırada, etrafında binlerce insan vardı. Arthur da etrafında binlerce insan olmasını istemişti. Lakin Joker ortaya çıkınca güldürmek istediği insanları büyük bir isyana sürüklemiş oldu.
Joker sinemasının efsane Batman üçlemesinden ne farkı var?
İlk Joker karakterinin sinemada ortaya çıkışı son derece küçük düşürücüydü. Kimyasala maruz kalıp daima gülen bir adamı izledik. Heath Ledger’ın efsane karakteri dışında tüm Jokerleri, bu son sinema ile tek çırpıda unutuverdik. Heath Ledger demişken, yer aldığı Batman üçlemesi ile Joker sinemasını kıyaslamakta yarar var. Çünkü ortadaki farklar uçurumdan farksız.
Christopher Nolan’ın Batman üçlemesindeki Wayne ailesi, bize son derece düzgün bir halde yansıtılmıştı. Olaylara daima Bruce’un gözünden bakmış, kaosun aslında başka örgütler tarafından yaratıldığına şahit olmuştuk. Tüm berbatlar Gotham’ı muhafazaya çalışan Wayne ailesini maksat alıyordu. Kentteki tertibi bozan şey kutuplaşma değil, o kutuplaşmayı kullanan düşmanlardı.
Mesela Batman üçlemesindeki birinci düşman, yüzüne çuval geçirip tüm kente serum veren, uydurma dehşetler yaratan, ortalığı savaş alanına çeviren birisiydi. Batman’i acılarıyla yüzleştiren ve eğiten uzak doğulu bir örgüt, Korkuluk ismindeki bu adamı kullanarak Gotham’ı karıştırmıştı. Güçlü olan Batman kente adalet getirdi ve kazandı. Sinemanın sonunda bir iskambil destesindeki en değerli kartı yakasında buldu: Joker.
İkinci Batman sinemasında ise istikrarlar değişti. Heath Ledger’ın Joker karakteri ortaya çıktı. Hatalıydı, psikopattı, herkese geçmişiyle ilgili farklı öyküler anlatıyordu. Dahası komikti, düzgün espriler yapıyordu. Akıl almaz planlarla Batman’i zorluyordu. Kentin savcısını bile yoldan çıkarıp makus birisi haline getirdi. Bu üçlemedeki Joker İyi bir karakterdi, ancakyeni Joker’e kıyasla çok da düzgün kullanılmadı. Sadece zengin bir adam ile bir psikopatın sonuçsuz savaşını izledik.
Üçüncü Batman sineması Kara Şovalye Yükseliyor, Heath Ledger’ın acı mevti nedeniyle veda ettiğimiz efsane Joker’e sahip değildi. Lakin yeri çok sağlam birisi, bir öteki kaos öncüsüyle dolduruldu. Bane, bu sefer Gotham’ı bütün dünyadan koparıp kendi terör sistemini şehre getirdi. Sinemanın sonunda Batman kente adaleti getirdi, kazandı.
Solo Joker sinemasında ise yeni kuşak bir oyun gördük. Berbat karakterlere hak veren izleyiciler, sinemanın asıl yeni gayesiydi. Kimine nazaran haklı sebeplerle kabahat işleyen bir kimliği, şiddeti, kaosu gördük. Üstelik Batman üçlemesinde olduğu üzere bu sefer kaosun sebebi diğerleri değil, şahsen Gotham’dı. Yani yazının en başında da söylediğimiz üzere dünyanın ta kendisiydi.
Batman üçlemesindeki kenti günümüz dünyasını temsil etmiyordu. Şayet o denli olsaydı, tüm tehditlerin dışarıdan gelmesi için uzaylı bir ırka muhtaçlık duyardık. İşte Joker’i gerçekçi kılan en değerli ayrıntı da buydu. Dünya üzerindeki bütün berbatlıklar, berbatlar ve savaşların nedenleri aslında o dünyayı paylaşamayan insanların ta kendisiydi, diğerleri değil.
Joker sinemasında yapılan tüm göndermeler:
Marvel sinemaları için “Onlar sinema sineması değil” diyen ünlü direktör Martin Scorsese’yi bilen bilir. Kendisinin yönettiği 1982 üretimi King of Comedy (Komedilerin Kralı) sineması Joker’in çıkış noktası oldu. Esasen King of Commedy’de başarısız bir komedyene hayat veren Robert De Niro, Joker tarafından öldürülen Murray Franklin’e hayat vermişti.
Göndermenin hükümdarı buydu elbette. Lakin televizyon programının ismi direkt Batman’in animasyonlarına bir gönderme olmuştu. Sinema sonunda Joker’in gülüşünü ağzındaki kan ile oluşturduğu sahne, bugüne kadarki tüm “iyi” Jokerlere hürmet duruşuydu. Biz aslında sinema boyunca o acı gülüşün kıssasını, birinci kere bu kadar gerçekçi bir şekilde izlemiş olduk.
“Sıradan bir adamı çıldırtmak için tek gereken şey berbat bir gündür.” cümlesi üzerine kurgulanan mottosu vardı. Joker’i hayali sevgilisi, gerçek komşusunun konutunu bastığında, “Kötü bir gün geçirdim” dediğini duyduk. O gün, sıradan fakat tuhaf bir adam çılgına dönmüştü. Bu cümle birebir halde The Killing Joke isimli çizgi roman ve animasyon sinemasında de geçiyor.
Joker’de akıl hastanesi Arkham Asylum’un birinci halini gördük. Şahsen kendisinin annesi de burada kalmış bir hastaydı, Arthur kayıtlara o hastaneden ulaşmıştı. Ayrıyeten sinemanın müziklerinde Batman üçlemesinde kullanılan Hans Zimmer eserlerinden izler de vardı.
Tüm bunlar dışında Charlie Chaplin’in Modern Zamanlar sinemasına, kaos gecesinde 1981 imali Blow Out filmine de göndermeler yapıldı. Sinemanın genel sınırları ise bir öbür DC Comics karakteri ve sineması olan V for Vendetta ile hayli benzeriydi.
Sonuç: Joaquin Phoenix’e kendi uzunluğunda bir Oscar verilsin, lakin kimse Joker’i örnek almasın…
Joker’in son sahnede işlediği cinayet, artık onun bir psikopat olduğunu gösterdi bizlere… O vakte kadar tüm vefatlar için öyküde bir sebep gösterilmişti. Gerçekten Arkham Asylum’daki tabibi sadece istediği için öldüren acımasız bir katil gördük. Burada en başından beri haklı görülen Joker’den kopmamız sağlandı. Ne kadar başarılı olduğu farklı bir tartışma konusu olağan…
Her şeyi söylediysek, Joker’e hayat veren Joaquin Phoenix’e de değinmeliyiz. Sineması yazan ve yöneten Todd Phillips, sıra dışı bir şey yaptı. Evvel senaryoyu yazıp oyuncu aramadı. Joaquin Phoenix’e gitti ve senaryoyu ona nazaran yazarak oyunculuğuna kıymetli bir katkı sağlamış oldu. Joaquin Phoenix ise artık birden fazla oyuncunun ulaşamadığı bir noktaya geldi.
Joker sineması pek çok koldan Oscar’a aday olabilir, lakin eleştirmenler sinemaya, Todd Phillips’e ve Joaquin Phoenix’e çok öfkeli. Şayet mükafatları belirleyen akademi üyeleri de şiddete yapılan övgünün çok abartıldığını düşünürlerse Joaquin Phoenix dahil kimse Oscar’a ulaşamayabilir. O denli ya da bu türlü Joker, artık izleyicinin gözünde bambaşka bir noktaya geldi.
Peki siz Joker’i nasıl buldunuz? İnceleme yazımızda başınızdaki soruların hepsi cevaplandı mı? Fikirlerinizi bizlerçe paylaşmayı unutmayın. Her vakit memnun olan ve gülümseyin.
